سابقه 64 ساله برگزاری همه‌پرسی درایران
110 سال پس از امضای فرمان مشروطهدر ایران، هنوز استفاده از رفراندوم، شیوه‌ای مرسوم برای ابراز نظر عمومی نیست. هرچند در سایر کشورها، موضوع برگزاری رفراندوم، گاها تبدیل به موضوعاتی جنجالی شده و نتایج برخی از آنها مانند برگزیت یا جدایی اسکاتلند از بریتانیا درداخل کشورمان خبرساز می شود، اما در ایران آخرین همه پرسی 28 سال پیش برگزار شدهاست.
با این وجود عدم استفاده ازرفراندوم در قریب به سه دهه گذشته باعث نمی شود تا پیشینه برگزاری همه پرسی درکشورمان را نادیده بگیریم. سابقه طرح موضوع همه‌پرسی در ایران به سال 1332 بازمی‌گردد. در این سال نمایندگانطرفدار دکتر محمد مصدق در حمایت از ابقای دولت وی و انحلال مجلس استعفا دادند. همینباعث شد تا دیگر جلسات مجلس به حد نصاب نرسیده و تشکیل نشود. در این شرایط، دکتر مصدقرفراندومی با موضوع انحلال مجلس و ابقای دولت برگزار کرد. این نخستین همه‌پرسی تاریخسیاسی ایران بود. رفراندومی که البته کمتر از یک هفته پس از آن، به کودتای انگلیسی- آمریکایی علیه دولت ملی منتهی شد.
این برای اولین بار بود که در ایران،روش همه پرسی به جای میانجی‌گری سنتی، مورد استفاده قرار گرفت هرچند در عمل چندانموفقیت‌آمیز نبود.
قریب به یک دهه پس از برگزاریرفراندوم مصدق، نوبت محمدرضا پهلوی بود که آنچه انقلاب سفید می‌خواند را به همه‌پرسیبگذارد. روز ۶ بهمن سال ۱۳۴۱ رفراندوم سراسری برای نظرخواهی درباره اصول شش‌گانه پیشنهادیشاه موسوم به «انقلاب سفید» برگزار شد. انقلاب سفید یا آن طور که هواداران سلطنت می‌گفتند«انقلاب شاه و مردم»، عنوان یک سلسله اصلاحات اقتصادی و اجتماعی در دوره سلطنت محمدرضاپهلوی بود که همزمان با نخست‌وزیری علی امینی، اسدالله علم، حسنعلی منصور و امیرعباسهویدا به اجرا درآمد. در روز ۶ بهمن ۱۳۴۱ در یک همه‌پرسی سراسری که با مخالفت روحانیونروبه‌رو شد، شش اصل انقلاب سفید به رای عمومی گذاشته شد و به تصویب رسید. با اینکهاین رفراندوم در ظاهر، موفقیت آمیز بود و نشانی از همراهی مردم با رژیم سلطنتی بهشمار می‌آمد، ولی حکومت محمدرضا پهلوی 16 سال پس از برگزاری این رفراندوم سرنگونشد و برخی نظریه‌پردازان، یکی از مهمترین دلایل سقوط وی را پیامدهای اجرای انقلابسفید می‌دانستند.
بازگشت به رای مردم در جمهوری اسلامی ایران
پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، شیوه دموکراتیک «رفراندوم» برای تصمیم‌گیریسیاسی، در قانون اساسی جمهوری اسلامی به رسمیت شناخته شد و اصول متعدد قانون اساسی- شامل اصول 6، 59، 99، 132 و 177 - بهموضوع همه‌پرسی اشاره دارد.
براساس همین ساختار حقوقی - سیاسی، تاکنون در سه مرحله از تجربه رفراندوم به منظور تثبیت نظامجمهوری اسلامی استفاده شده است. نخستین رفراندوم در ایران پس از پیروزیانقلاب اسلامی، در روزهای دهم و یازدهم فروردین 1358 اتفاق افتاد و در این همه‌پرسیعمومی، نوع نظام حکومتی ایران با 98.2 درصد آرا، «جمهوری اسلامی» تعیین شد.هرچند برخی از گروه‌های سیاسی وابسته به رژیم قبل، رفراندوم را تحریم کرده بودند،اما مشارکت اکثریت قریب به اتفاق مردم در این رفراندوم، مُهر تاییدی بود بر پیروزیانقلاب اسلامی و شکل گیری نظام جمهوری اسلامی در ایران.
به دنبال به نتیجه رسیدن اولین رفراندوم در تاریخ پس از انقلاب، در دوازدهمآذر 1358، نخستین قانون اساسی تدوین شده پس از انقلاب اسلامی در همه‌پرسی عمومیمردم تایید شد.این قانون اساسی به مدت یک دهه تجربه شد تا در ۶ مرداد ۱۳۶۸قانون اساسی جمهوری اسلامی پس از اعمال اصلاحات و تغییراتی به رای عمومیگذاشته شد که با اکثریت آراء، از سوی مردم تایید شد.
رفراندوم های برگزار شده در تاریخ ایران
موضوع رفراندوم
زمان برگزاری
نتیجه
ابقای دولت مصدق و انحلال مجلس
21 مرداد 1332
پیروزی حامیان مصدق
انقلاب سفید محمدرضا پهلوی
6 بهمن 1341
اجرای انقلاب موسوم به «شاه و مردم»
رأی آری یا نه به جمهوری اسلامی
12 بهمن 1358
آری به جمهوری اسلامی
رأی گیری درباره قانون اساسی
12 آذر 1358
تصویب قانون اساسی
اصلاح قانون اساسی
6 مرداد 1368
تصویب اصلاحات قانون اساسی
رفراندوم‌هایی که برگزار نشدند
با وجود اینکه در تاریخ پس از انقلاب،از روش رفراندوم برای اطلاع از آرای عمومی درباره مسائل کلان کشور بارها استفادهشده، اما موضوعات دیگری هم بوده‌اند که به رغم اصرار برخی درباره برگزاری رفراندومپیرامون آن، نتوانسته‌اند موفق به گذاشته شدن در معرض آرای عمومی شوند.
ازجمله مشهورترین درخواست‌ها برایبرگزاری رفراندوم در سالهای پس از انقلاب می‌توان به اظهارات بنی‌صدر، رئیس‌جمهورمخلوع ایران اشاره کرد که پس از درگیر شدن با سایر نهادهای انقلابی و مردمی، گمانمی‌کرد می‌تواند با تکیه بر آرای عمومی، بر رقبای سیاسی خود پیروز شود. بنی‌صدر کهجایگاه خود را در ایران در خطر می‌دید، در سال 1360 با دفاع از آنچه «راه خروج ازبن‌بست» می‌خواند، گفته بود: «اگر میزان رأی ملت است و من به عنوان رئیس جمهور موقعیتخودم را در خطر می‌بینم، حق دارم پیشنهاد بکنم این میزان اظهار بشود یا خیر؟ اگر چنینحقی دارم، آقا جواب من تهدید است؟» این سخنان بنی‌صدر بازتاب گسترده‌ای داشت؛ تا جاییکه امام خمینی(ره) در ششم خرداد سال ۱۳۶۰ واکنش نشان داده و خطاب به بنی‌صدر فرمود:«تو غلط کردی قانون را قبول نداری، قانون تو را قبول ندارد.»
اما این فقط بنی‌صدر نبود که به‌دنبالبرگزاری رفراندوم می‌گشت، دو دهه پس از پیشنهاد او برای برگزاری رفراندوم، این باربرخی چپ‌گرایان دهه شصت که در دهه هشتاد تبدیل به اصلاح‌طلب شده بودند، همیندرخواست را برای برخی موضوعات دیگر تکرار کردند. سیدمحمدرضا خاتمی که نایب رئیسمجلس در دوره ششم بود، گفته بود: «اگر (لوایح دوگانه) از سوی شورای نگهبان رد شود،رفراندوم را پیشنهاد می‌کنیم». منظور از لوایح دوگانه، دو لایحه مرتبط با افزایشاختیارات ریاست جمهوری و نیز اصلاح قانون انتخابات بود که البته هیچ‌یک به تاییدشورای نگهبان نرسید و با این حال اصلاح‌طلبانی که حتی پیش از این درخواست بهرفراندوم گذاشتن اصل اصلاحات را نیز داشتند، در این رابطه مصوبه‌ای را به راینگذاشتند. رئیس دولت اصلاحات خود نیز در دهه 80، در جایگاه موافق رفراندوم نشست وپس از اتفاقات پس از انتخابات سال 88، از برگزاری رفراندوم به‌منظور حل و فصلاختلافات سیاسی سخن گفت.
البته این فقط اصلاح‌طلبان نبودند کهدر مواضع خود نسبت به برگزاری رفراندوم دچار چرخش شدند، بلکه برخی مخالفانپیشنهادات اصلاح‌طلبان برای برگزاری رفراندوم، خود در دولت محمود احمدی‌نژاد،موافق برگزاری رفراندوم به شمار می‌آمدند. ماجرا از این قرار بود که «محمود احمدی‌نژاد»رئیس‌جمهور پیشین برای اجرای طرح هدفمندی، درآمد ۴۰هزار میلیاردی را پیشنهاد کرد؛ امانمایندگان که نگران تزریق نقدینگی به جامعه و در نتیجه تورم بودند، تنها با ۲۰ هزارمیلیارد آن موافقت کردند. احمدی‌نژاد هم که معتقد بود، این میزان درآمد برای این طرحبه‌خصوص در سال اول کم است، پیشنهاد برگزاری رفراندوم را مطرح کرد. البته در نهایتبا نامه وی به مجلس برای کمک به اجرای این قانون، مجلس درآمد ۳۵میلیاردی را تصویب کردو موضوع برگزاری رفراندوم یارانه‌ای، هیچ‌گاه عملیاتی نشد.
پیشنهاد همه پرسی درباره حل اختلافاتسیاسی
افزون بر پیشنهاداتی که برخی روسایجمهور یا چهره‌های شاخص پارلمانی درباره برگزاری رفراندوم مطرح کردند، درخواست‌هایدیگری پیرامون برگزاری رفراندوم در ایران نیز مطرح شده که برخی از این پیشنهاداتبه دست فراموشی سپرده شده و برخی دیگر اما هنوز در محافل سیاسی مطرح می‌شود.
یکی از مشهورترین این پیشنهادات بهدرخواست عطاالله مهاجرانی معاون حقوقی و پارلمانی رئیس دولت سازندگی در دهه هفتادمربوط است که خواستار برگزاری رفراندوم برای اصلاح قانون اساسی و برداشته شدن شرطمحدودیت کاندیداتوری دو دوره‌ای رئیس‌جمهور می‌شود. او در تلاش بود که با طرح اینپیشنهاد، زمینه نامزدی اکبر هاشمی رفسنجانی در انتخابات دوم خرداد 1376 را فراهمکند. این پیشنهاد البته ضمن مخالفت‌های گسترده سیاسی، با مخالفت رئیس‌جمهور وقتنیز روبرو شد.
علاوه بر این، نامه‌نگاری‌های صادقزیباکلام، استاد علوم سیاسی دانشگاه تهران با حسن روحانی، رئیس جمهور کشورمان نیزگاه با چاشنی درخواست برگزاری رفراندوم همراه بوده است. زیباکلام یک بار در مرداد1392 و همزمان با آغاز به کار دولت حسن روحانی از وی خواست تا «رابطه یا تداوم رابطهنداشتن با آمریکا را به رفراندوم بگذارد». او همچنین یک بار دیگر در خرداد 1394 وتنها چند هفته مانده به امضای توافق هسته‌ای میان ایران و کشورهای 1+5 در نامهدیگری خطاب به رئیس‌جمهور، نوشت: «... گمان نمی‌کنم حتی آمریکاستیزان هم منکر شوند که در شرایطفعلی کشور از حل مناقشه هسته‌ای ما موضوعی مهم‌تر و بنیادی‌تر داشته باشیم. چرا توافقنهایی هسته‌ای با آمریکا را حسب قانون اساسی‌مان به رفراندوم نگذاریم؟»
البته بعضی از رفراندوم ها به صراحتمطرح نشده و محرمانه پیشنهاد شده اند. این دست پیشنهادات را باید به طور تلویحی ازلابه لای خاطرات برخی شخصیت ها شناخت. به‌عنوان مثال، اظهارات سردار باقرزاده، رییس‌بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس که در نشستی خبری در سال 1389 به برخیاظهارنظرها درباره زمان پایان دفاع مقدس اشاره می‌کرد، نشان می‌دهد، در دهه شصت،برخی چهره‌ها موضوع برگزاری رفراندم برای پایان جنگ ایران و عراق را مطرح می‌کرده‌اندو اما به دلیل نبود شرایط اجتماعی و سیاسی لازم، این پیشنهادات کمتر رسانه‌ای شدهاست. او در این نشست می‌گوید: «من به یکی از شخصیت‌های دانشگاهی که نظری مبنی بر اینکهباید نظر مردم در رابطه با انجام عملیات‌ها اخذ می‌شد، داشت گفتم نکند به زعم شما برایهر عملیات باید رفراندوم برگزار می‌شد؟!»
با این همه راه برای برگزاری همه پرسیدر ایران بسته نیست و کم نیستند چهره های تاثیرگذاری که همچنان از استفاده از اینشیوه برای حل مسائل کشور دفاع می کنند. مثلا حسن روحانی رئیس‌جمهور کشورمان دو سالو اندی قبل در سخنانی که به وضوح ناخرسندی وی از اجرا نشدن اصل 59 قانون اساسی رانشان می‌داد، گفت: «برای یک بار هم که شده، درباره مسئله بسیار مهم که ممکن است اختلافیهم باشد... [مسئله‌ای که] برای همه اهمیت دارد و در زندگی همه تاثیرگذار است، نظر مستقیممردم پرسیده شود.» در واکنش به همین موضع رئیس‌جمهور بود که برخی سیاسیون، بهگمانه‌زنی درباره موضوع رفراندومی که حسن روحانی از آن دفاع کرده پرداختند.
مهمترین پیشنهادات مطرح شده درباره برگزاری رفراندوم در ایران پس از انقلاب
پیشنهاد دهندگان
زمان طرح پیشنهاد
دلیل طرح پیشنهاد
ابوالحسن بنی صدر، رئیس جمهور مخلوع ایران
1360
تلاش برای رفع اختلافات رئیس جمهور مخلوع با مجلس و سایر نهادهای حاکمیتی
منتقدان ادامه جنگ ایران و عراق پس از فتح خرمشهر
همزمان با دفاع مقدس
تلاش برای جلوگیری از طولانی شدن جنگ
برخی حامیان هاشمی رفسنجانی
1375
اصلاح قانون اساسی و امکان نامزدی هاشمی رفسنجانی برای سومین دوره پیاپی ریاست جمهوری
اصلاح طلبان
دولت دوم اصلاحات
ممانعت از رد لوایح دوقلوی دولت اصلاحات
اصلاح طلبان
سال 88
حل و فصل اختلافات پس از انتخابات ریاست جمهوری دهم (در سال های بعد، حل موضوع حصر)
محمود احمدی نژاد
دولت دوم احمدی نژاد
اجرای قانون هدفمندی یارانه ها براساس خواست رئیس جمهور وقت
اعتدال گرایان و اصلاح طلبان
دولت حسن روحانی
امضای توافق هسته ای با 1+5 و رابطه با آمریکا
فارغ از اینکه سرانجام طلسم 28 سالهبرگزاری رفراندوم در کشورمان با به رای عمومی گذاشتن کدام موضوع جنجالی شکستهخواهد شد، در سالگرد مهمترین رفراندوم برگزار شده در تاریخ ایران باید به اینواقعیت اشاره کرد که در ساختار دموکراتیک سیاسی و حقوق جمهوری اسلامی، راه برایبرگزاری رفراندوم بسته نیست و این شیوه می تواند یکی از روش‌های کارآمد برایجلوگیری از به وجود آمدن بن بست سیاسی در کشور باشد.
29213