به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، کارگاه «حقوق نشر» عصر روز دوشنبه (23 مردادماه) در سرای اهل قلم مؤسسه خانه کتاب با حضور سیدعباس حسینی‌نیک، پژوهشگر حقوق مالکیت فکری برگزار شد.وی در این نشست اظهار کرد: پدیدآورنده، محور اصلی قوانین حوزه حقوق مالکیت ادبی و هنری است به نحوی که در عنوان مهم‌ترین قانون مرتبط، اشاره به مؤلفان، مصنفان و هنرمندان شده است و ناشران به‌تبع آن‌ها و با دریافت اجازه از آن‌ها دارای حقوق مادی اثر میشوند
این پژوهشگر ادامه داد: انگیزه قانونگذار از حمایت پدیدآورندگان، توسعه علم و دانش و پیشرفت بشریت بوده و دنیای متمدن امروز مدیون حقوق مالکیت فکری است. اما قبل از ورود به بحث حقوق پدیدآورنده لازم است مشخص شودکه اثر چیست و انواع آن کدام است؛ اثر فکری که مورد حمایت قانون قرار میگیرد، باید دارای دو ویژگی باشد نخست آن‌که دارای خلاقیت فکری بوده و به عبارتی اصیل باشد و دوم آن‌که فکر و اندیشه ذهنی پدیدآورنده در عالم ظاهر و خارج از ذهن، محقق و پدیدار شود. اما وقتی به منصه‌ظهور رسید، دیگر نوع ظهور و پدیدآمدن دارای اهمیت حقوق نیست و قانونگذار از آن، با هر شکل و روشی که عرضه شود، حمایت می‌کند.
حسینی‌نیک افزود: ماهیت ادبی آثار از نظر جنس شامل آثار مکتوب، صوتی و تصویری، نرم‌افزار رایانه‌‌ای بوده و آثار مکتوب که مورد بحث ما است، از جهت نوع شامل تألیف، تصنیف، ترجمه، گردآوری، تدوین و تحشیه است. اثر نوشته را می‌توان به دو دسته تقسیم کرد، یکی نوشته اصلی مانند کتاب، رساله، جزوه، نمایشنامه، شعر، سرود، ترانه و ... و دیگری نوشته تبدیلی که از نوع اصلی حاصل شده است مانند ترجمه، تصحیح، تلخیص و به روز کردن.
وی با بیان این‌که پدیدآورنده دارای حق انحصاری هرگونه بهره‌برداری مالی از اثر است، گفت: هرگونه تصرف در اثر که متضمن استفاده مادی باشد، متعلق به پدیدآورنده است. قانونگذار ایران از این حق به حقوق مادی تعبیر کرده است.
این پژوهشگر توضیح داد: ماده 3 قانون حمایت حقوق مؤلفان و مصنفان و هنرمندان، حقوق پدیدآورندگان را شامل حق انحصاری نشر، پخش، عرضه و اجرای اثر دانسته و در ماده 5 حق انتقال مادی اثر را به رسمیت شناخته و در مواد 7 تا 11 مستثنیات این حقوق را ذکر کرده است. همچنین مواد 12 تا 16 این قانون، مدت حمایت از حقوق مادی اثر را برای صاحب آن تعیین کرده است.
حسینی‌نیک افزود: قانون مصوب 1352 نیز در این خصوص احکامی را دارد، از جمله قسمت اول ماده 1 که احصای حقوق مادی مترجم و مدت آن را کرده و در قسمت دوم آن ماده، حق انتقال این حقوق را به غیر به رسمیت شناخته است. مستثنیات حقوق مادی مترجم از دیگر مواردی است که در ماده 5 و تبصره آن مورد حکم قرار گرفته است.
وی با اشاره به حقوق و امتیازات مالی پدیدآورنده، توضیح داد: حق نشر و تکثیر (ماده 3 قانون حمایت مصوب 1348) یکی از این حقوق است؛ نشر و تکثیر را هر علمی توصیف کرده‌اند که منجر به ساختن یا تهیه نمونه‌های دیگر از اثر اصلی می‌شود از جمله ضبط مکانیکی بر روی نوارهای ضبط صوت، صفحات موسیقی، نوارهای ویدئویی، چاپ و افست کتاب، عکاسی، گراور، قالب‌ریزی، تهیه نگاتیو، فیلم‌های سینمایی، انتقال بر روی دیسکت‌های کامپیوتری و میکروفیلم و نظایر آن.
نویسنده کتاب «کلیات حقوق نشر» عنوان کرد: اثر با نشر و تکثیر در اختیار عموم گذاشته می‌شود. حق نشر و تکثیر اثر به‌منظور بهره‌برداری مادی از آن، ویژه پدیدآورنده است. البته پدیدآورنده می‌تواند اثر را خود نشر و تکثیر کند یا این حق را به دیگری انتقال دهد (ماده 5) مثلاً مؤلف می‌تواند برای چاپ و نشر کتاب خود با ناشری قرارداد ببندد و چند درصدی از بهای فروش کتاب را چنان‌که معمول است به عنوان حق‌التألیف دریافت کند. این قرارداد ممکن است برای یک چاپ باشد یا این را برای تمام چاپ‌ها به ناشر انتقال دهد.
حسینی‌نیک افزود: از دیگر حقوق و امتیازات مالی پدیدآورنده، حق ترجمه است؛ حق ترجمه اثر به زبان خارجی و بهره‌برداری از آن، نیز ویژه پدیدآورنده است. گاهی ترجمه یک اثر و انتشار آن منبع درآمد سرشار است و نباید به اشخاص اجازه داد که بدون اجازه مؤلف اثر او را ترجمه و از این راه بهره‌برداری کنند. البته پدیدآورنده می‌تواند این حق را به غی،ر واگذار کند. (بند 5 از ماده 5 قانون حمایت مصوب 1348)
وی از حق اقتباس و تلخیص و تبدیل به عنوان دیگر حقوق پدیدآورنده اثر یاد کرد و گفت: حق اقتباس و تلخیص و تبدیل اثر به‌منظور ایجاد یک اثر دیگر، ویژه پدیدآورنده است. بنابراین هیچکس نمی‌تواند اثری را که مورد حمایت قانون است از طریق اقتباس، تلخیص و تبدیل بدون موافقت پدیدآورنده به صورت دیگری درآورده از آن بهره‌برداری کند. (بند 6 و 7 از ماده 5 و ماده 7 قانون حمایت مصوب 1348) بنابراین اگر فکر واحدی مورد استفاده دو نویسنده یکی پس از دیگری واقع شده باشد بدون این‌که نویسنده دوم از ترکیب‌ها و تعبیرهای نویسنده اول استفاده کرده باشد، اقتباس به معنایی که مورد نظر است صدق نمی‌کند و جلب موافقت نویسنده اول برای این‌گونه استفاده لازم نیست؛ چه همان‌طور که گفته شد حق پدیدآورنده به شکل و نحو بیان فکر تعلق میگیرد نه به فکر صرف که همگان حق برخورداری از آن را دارند.
این پژوهشگر ادامه داد: اگرچه اقتباس کلی از اثر دیگری بدون موافقت پدیدآورنده ممنوع است، در مقابل نقل از اثرهایی که انتشار یافته است و استناد به آن‌ها به مقاصد ادبی و علمی و فنی و آموزشی تربیتی و به‌صورت انتقاد و تفریظ با ذکر نأخذ، در حدود متعارف مجاز است. (ماده 7 قانون حمایت مصوب 1348) حتی قانونگذار برای تسهیل در تهیه جزوه‌هایی که برای تدوین در مؤسسات آموزشی توسط معلمان فراهم و تکثیر می‌شود، ذکر مأخذ را در آن‌ها نیز الزامی ندانسته است. مشروط بر این‌که این کار جنبه انتفاعی نداشته باشد. (ماده 7 قانون حمایت مصوب 1348).
حسینی‌نیک افزود: نه تنها خود اثر از حمایت قانون برخوردار است بلکه نام و عنوان و نشانه ویژه‌ای که معرف اثر است نیز مورد حمایت قانون و اقتباس آن به ترتیبی که القاء شبهه کند، ممنوع است.
وی با اشاره به استثنائات حقوق و امتیازات مالی پدیدآورندگان، گفت: در حقوق ایران، نقل‌قول برای استفاده‌های علمی و آموزشی مجاز شمرده شده است. همچنین تکثیر و نسخه‌برداری از اثر در دو مورد مجاز اعلام شده است؛ نخست، کتابخانه‌های عمومی و مؤسسات جمع‌آوری نشریات و مؤسسات علمی و آموزشی که به‌صورت غیرانتفاعی اداره میشوند، می‌توانند از اثرهای مورد حمایت قانون از راه عکسبرداری یا طرق مشابه آن به میزان مورد نیاز و تناسب با فعالیت خود نسخه‌برداری کنند. (ماده 8 قانون حمایت مصوب 1348 و ماده 5 قانون ترجمه مصوب 1352) دوم این‌که نسخه‌برداری از کتب و نوشته‌های علمی و ادبی و هنری فقط در صورتی‌که برای استفاده شخصی و غیرانتفاعی باشد، مجاز است. (ماده 11 قانون حمایت مصوب 1348 و تبصره ماده 5 قانون ترجمه مصوب 1352)
نویسنده حوزه حقوق نشر درباره شروط حمایت از حقوق مادی پدیدآورنده، گفت: بر اسا ماده 32 قانون حمایت مصوب 1348 حقوق مادی پدیدآورنده موقعی از حمایت این قانون برخوردار خواهد بود که اثر برای نخستین‌بار در ایران چاپ یا پخش یا نشر یا اجراء شده باشد و قبلاً در هیچ کشوری چاپ یا نشر یا پخش یا اجراء نشده باشد.بنابراین قانون ایران با این‌که اصولا بین بیگانه و تبعه کشور تفاوت نگذاشته اما از آثاری که برای نخستین‌بار در خارج از کشور نشر یا اجراء شده باشد، حمایت نکرده است. در نتیجه می‌توان از این‌گونه اثرها حتی بدون اجازه پدیدآورنده در ایران بهره‌برداری کرد. مثلاً کتابی که برای نخستین‌بار در خارج از ایران چاپ و نشر شده باشد، چاپ و نشر مجدد آن یا ترجمه و بهره‌برداری از آن در ایران مانعی نخواهد داشت.
حسینی‌نیک ادامه داد: این راه‌حل که از نظر اخلاقی و حسن‌تفاهم بین‌المللی قابل انتقاد است، با ملاحظات مربوط به مصالح ملی به‌ویژه درباره کتاب‌های علمی توجیه می‌شود. اگر ترجمه و نشر آثار خارجی بدون اجازه پدیدآورنده ممکن نباشد اشکالاتی در راه نشر این اثرها پدید می‌آید؛ ممکن است به آسانی نتوان اجازه پدیدآورنده یا کسی را که حق بهره‌برداری از اثر به او منتقل شده را تحصیل کرد؛ ممکن است مؤلفان یا ناشران خارجی مبلغ گزافی در ازاء اجازه ترجمه و نشر اثر در ایران مطالبه کنند و همین امر مانعی در راه ترجمه و نشر ایجاد کند یا لااقل موجب بالا رفتن بهای کتاب در ایران شود.
وی در پایان، اظهار کرد: اگر چه این استدلال و توجیه درباره کتاب‌های درسی و علمی که مورد احتیاج مبرم است قابل قبول به نظر می‌رسد اما درباره سایر اثرهای مورد حمایت حمایت قانون قبول آن دشوار است.