مازندمجلس: در سال 1313 هجری شمسی، در جلگه نوق ازجلگه‌های رفسنجان، در خانواده‌ای متدین پسری چشم به جهان گشود که نام او را اکبر گذاشتند،اکبر فرزند حاج میرزاعلی و ماه بی‌بی. کسی نمی‌دانست که نوزاد آن روز، شخصیت سیاسیو فرهنگی و علمی پرآوازه فردای کشور خواهد بود که علاوه بر خدمات فراوان در ابعادمختلف به کشور و مردم، جزئیات زندگی خود را نیز تحت عنوان خاطرات ثبت خواهد نمود تابه عنوان منبعی گرانبها و معتبر از یکی از با اهمیت‌ترین مقاطع تاریخی کشور و چه‌بساجهان، به یادگار بگذارد و برای محققین، تاریخ نگاران، روشنفکران، پژوهشگران و بطورکلی آیندگان، اصیل‌ترین، معتبرترین، صادقانه‌ترین و مورد وثوق‌ترین تاریخ نوشتاری راتدوین، تنظیم و منتشر شده در اختیار بگذارد.
درباره آیت الله هاشمی رفسنجانی و به مناسبت سالروزتولد ایشان، نکات، ظرایف، درس‌ها، اطلاعات و حقایق بسیاری وجود دارد که طبعاً پرداختنبه همه آنها در یک نوشته بسیار کوتاه ممکن نیست، اما در این مجال تلاش کرده‌ایم چهارویژگی از زندگی آن مرحوم را به قدر استطاعت و در حد بضاعت خودمان بازخوانی نمائیم.این چهار ویژگی عبارتند از؛ مبارزات، آزاداندیشی، شخصیت علمی و خاطره‌نویسی آیت‌اللههاشمی رفسنجانی.
مبارزات
آیت‌الله هاشمی رفسنجانی، برخلاف هم سن و سالانخود در سن 5 سالگی وارد مکتب خانه شد و تحصیلات خود را همزمان در مکتب خانه و خواندنکتاب‌های رسمی مدرسه آغاز نمود. در چهارده سالگی تصمیم گرفت به همراه کاروان زیارتیجهت تحصیل علوم دینی به قم هجرت نماید و اقامت ایشان در منزل حضرات آیات اخوان مرعشیو در همجواری منزل امام خمینی رضوان الله تعالی علیه موجبات آشنایی ایشان با حضرت امامرا فراهم نمود و این رابطه از استاد و شاگردی آغاز و به تبدیل شدن به امین‌ترین و معتمدترینفرد نزد امام خمینی ادامه یافت.
در سال 1337 مصادف با اوایل تشکیل ساواک رژیم ستم‌شاهی،آقای هاشمی که محرم همان سال در همدان برای تبلیغ به سر می‌برد، در روز عاشورا با اشارهبه سرنگونی رژیم سلطنتی عراق، انتقادات تندی را متوجه نظام سلطنتی پهلوی کرد که بلافاصلهپس از ترک منبر توسط شهربانی همدان دستگیر و به مرکزی نظامی تحویل داده شد.
پس از آزادی از زندان، در جریان رساندن اعلامیه‌هایامام خمینی به شهرهای مختلف در اعتراض به مصوبه کابینه اسدالله اعلم توسط رابطین مکتبتشیع، ماموریت آقای هاشمی عزیمت به استان‌های یزد و کرمان بود. در پی اقدامات امام،کابینه علم عقب‌نشینی کرد و لغو تصویب‌نامه را رسماً اعلام نمود. آقای هاشمی در 21فروردین سال 1342 پس از حادثه فیضیه دستگیر و جزو اولین طلابی بود که به خدمت سربازیاعزام شد. در پادگان به عنوان اولین اقدام طی یک بحث رو در رو با فرمانده پادگان، اعزامطلاب به سربازی را صریحاً محکوم کرد و با اینکه هنوز بیشتر از سه روز از شروع سربازیاجباری او نمی‌گذشت، فرمانده لشکر وی را به نام می‌شناخت. با اعتراض او به سنت غلطحمام کردن عریان سربازان و تراشیدن محاسن با تیغ و فحاشی به سربازان این سنت غلط لغوشد. آقای هاشمی حضور در پادگان را فرصتی جدید برای طلاب تلقی نمود و فضایی بوجود آوردکه در عصر عاشورای سال 1342 وقتی فرمانده نیروی زمینی ارتش وارد پادگان شد، به محضورود به دستجات وعظ و عزاداری که توسط طلاب سرباز هدایت می‌شدند روبرو شد و معترضانهگفت: «طلبه‌ها پادگانها را به مسجد تبدیل کرده‌اند.» و دستور تعطیلی مجالس وعظ و روضه‌خوانیرا صادر نمود.
هاشمی رفسنجانی پس از فاجعه خونین 15 خرداد و احساسخطر، در 21 خرداد 1342 با اخذ مرخصی از پادگان خارج شد و دیگر مراجعت نکرد. وی از بیمدستگیری به عنوان سرباز فراری مجبور به زندگی مخفی شد و به زادگاه خویش در بهرمان نوقرفت و در همین ایام بود که ترجمه کتاب سرگذشت فلسطین را در مدت چهارماه اقامت در آنروستا انجام داد.
در نیمه دوم سال 1343 به دنبال تصویب لایحه مصونیتمستشاران نظامی و دیگر افراد تبعه آمریکا موسوم به کاپیتولاسیون، آتش مبارزه گرم‌ترشد. هاشمی توانست با تهیه صورت مذاکرات لایحه مزبور، امام خمینی را در جریان ریزمسائلقرار دهد. امام نیز به شدت شاه، آمریکا و اسرائیل را مورد حمله قرار دادند که در نیمهشب 13 آبان 1343 نیروهای امنیتی منزل امام را در قم محاصره و پس از دستگیری معظم لهرا به ترکیه تبعید کردند. پس از تبعید امام، هاشمی و همرزمانش ابتدا نشریه بعثت و بعدهانشریه انتقام را با مشی صریح مخالفت با رژیم شاهنشاهی منتشر کردند و در 29 بهمن سال43 به همراه جمعی از علما و فضلا در اعتراض به جو اختناق و تبعید حضرت امام خمینی نامهسرگشاده‌ای به نخست وزیر وقت تهیه و امضا نمودند و خواستار آزادی و عودت رهبر شیعیانجهان در اسرع وقت به قم شدند. در این نامه برای اولین بار از حضرت امام خمینی به عنوانرهبر شیعیان جهان یاد شد که دارای بار سیاسی عمیقی بود.
ساواک در 12/12/43 آیت‌الله هاشمی رفسنجانی را بهاتهام اقدام علیه امنیت کشور دستگیر و روانه زندان کرد که به مدت 4 ماه تحت بازجوییو شدیدترین شکنجه‌ها قرار گرفت و در 14 تیرماه 1344 با فشار علما و مراجع بزرگ از زندانآزاد شد. در ششم دی‌ماه 1344 وارد نجف آباد شد و علیرغم ممنوع‌المنبر بودن به منبررفت و در پایان یک سخنرانی حماسی برای سلامتی امام خمینی دعا کرد و بلافاصله پس ازپائین آمدن از منبر مجدداً دستگیر و به مقر ساواک برده شد. هاشمی علیرغم دستگیری‌هایمکرر که حکایت شکنجه‌های هرکدام از آنها بسیار طولانی و زجرآور است و البته گوشه‌هاییاز این حکایت‌ها در خاطرات ایشان منعکس شده، هرگز دست از مبارزه نکشید و بعد از آزادیاز آخرین زندان در اواسط سال 1357 به همراه یارانش هسته اولیه جامعه روحانیت مبارزرا تشکیل داد و در همین روزها به پیشنهاد جامعه شورای انقلاب تشکیل شد و در نتیجه اینتلاش‌ها و رهبری خردمندانه و آگاهانه امام خمینی انقلاب اسلامی مردم ایران به پیروزیرسید.
آزاد اندیشی
آیت‌الله هاشمی رفسنجانی که وجهه سیاسی و مدیریتیاو بیشتر از سایر وجوهش در اذهان مردم نمود پیدا کرده است، از دیگر ابعاد شخصیتی والاییبرخوردار بود که روشن‌بینی و آزاد اندیشی و کلان نگری از آن جمله است.
این ویژگی‌های بارز به خصوص در سال‌های اخیر درکنار رشد کمالات و پختگی سیاسی در آقای هاشمی به قدری قوت گرفته بود که تحمل و شجاعتشنیدن سخن مخالف و در پی آن شجاعت پذیرش برخی اشتباهات که گاهی ناخواسته احیاناً درآنها سهیم بود را داشت. آیت‌الله هاشمی رفسنجانی که در دین، سیاست، زمان شناسی، تاریخ،مدیریت، صبوری، اخلاق و بسیاری دیگر از فضایل انسانی کم نظیر بود، در کنار همه اینخصوصیات به موضوع مهم آزاد اندیشی بخصوص آزاداندیشی دینی تاکید فراوان داشت. به طورمعمول آخرین کار و ثمره تلاش عالمان و مردان بزرگ تاریخ، کوچکترین، ولی پرمحتواتریناثر آنها می‌شود و شاید بتوان گفت این مساله درباره آخرین دستاورد آیت‌الله هاشمی رفسنجانینیز صدق کرد. ثمره آخرین تلاش هاشمی، راه‌اندازی شورای عالی آزاداندیشی دینی بود کهدر نوع خود گام مهمی در زندگی او و حتی سیاست کشور به شمار می‌آید.
آقای هاشمی با تجربه‌ای که از مبارزات پیش از پیروزیانقلاب اسلامی داشت و همچنین خدمات پس از پیروزی انقلاب، در این اعتقاد راسخ‌تر شدهبود که هیچ پیشرفتی بدون رشد سیاسی و آگهی و آزاداندیشی کشور و مردم به دست نمی‌آیدو پیروزی‌ها و پیشرفت‌های موردی نیز چنانچه این پشتوانه را نداشته باشد، دائم و مستمرنخواهد بود.
هاشمی نه تنها در طول عمر با برکت خویش با چنیناندیشه‌ای زندگی کرد، بلکه هر شهروند را در جهت توسعه سیاسی کشور، فردی متفکر، آزادو مختار می‌خواست و از همین منظر بود که به انتخاب آنان نیز ایمان داشت. هاشمی همچنینمعتقد بود مسئولان نظام اسلامی در هر جایگاهی که باشند، تنها در صورتی می‌توانند متصفبه وصف اسلامی باشند که آحاد جامعه گرچه در دسته‌بندی‌های مختلف، بتوانند سخن خود رابر زبان آورند و در میان مسئولان گوش‌های شنوا به فراوانی برای شنیدن سخنان آنان وجودداشته باشد و هرجا حقی پایمال شد، به تعبیر پیامبر اکرم (ص) بدون «لکنت زبان» و ترسظلم‌ها بیان و اعلام گردد و به صاحبان حقوق بازگردانده شود. کسانی که با آیت‌الله هاشمیرفسنجانی ارتباط نزدیک داشتند شهادت می‌دهند که با ایشان به راحتی درباره هر موضوعیهرچند مخالف دیدگاه‌های روشن او، می‌شد سخن گفت و نمونه‌های فراوانی در این زمینه ازآن عالم ربانی نقل شده که خود شاهد دیگری بر آزاداندیشی و تحمل مخالف در این انسانبزرگ بود.
شخصیت علمی
آیت‌الله هاشمی رفسنجانی علاوه برآنکه یک سیاستمداربرجسته بود، فقیه، عالم، روشنفکر، جامعه شناس و نویسنده‌ای متبحر و قرآن پژوهی قهارو توانمند نیز بود. هاشمی در کنار مبارزات و کارهای سیاسی و مدیریتی، هیچگاه از نوشتنو تالیف کتب، مقالات و رساله‌های گوناگون فرهنگی، علمی، سیاسی، تاریخی و .... غفلتنورزید. ایشان علاوه بر نوشته‌ها و تالیفات فراوان،خطبه‌ها،سخنرانی‌ها، خاطرات و مصاحبه‌هایفراوانی نیز دارد که اکثر آنها در قالب کتاب تدوین و منتشر شده است و فهرستی بلند بالارا شامل می‌شود.
در میان این فهرست بلند از تالیفات، دو اثر برجستهباقی مانده از آیت‌الله هاشمی رفسنجانی به صورت دوره‌ای و مجموعه‌ای وجود دارد که کمنظیر هستند.
یکی از این مجموعه‌ها دوره 21 جلدی «تفسیر راهنما»ست و دیگری دوره 33 جلدی «فرهنگ قرآن» که به عنوان «کلید راهیابی به موضوعات و مفاهیمقرآن کریم» تدوین شده و اثری است که آغاز گردآوری آن به سال‌های اسارت آیت‌الله هاشمیرفسنجانی در زندان‌های رژیم ستم شاهی بر‌می‌گردد و بعد از پیروزی انقلاب اسلامی باهمکاری گروهی از قرآن پژوهان به ثمر نشست و چاپ و منتشر شد.
علاوه بر این دو دوره عظیم از کتب مرجع قرآنی، کتاب‌هاتالیفات برجسته دیگری از ایشان به یادگار مانده که برخی از آنها منبع اصلی تدریس دردانشگاه‌های معتبر است. کتاب‌هایی نظیر کتاب «ارزش‌ها و مکتب‌ها» که مطالب آن در دهه‌های40 و 50 در زندان و به منظور مقابله با مبانی فکری، اقتصادی، اجتماعی و پیامدهای حاکمیتمکتب کمونیسم تالیف گردید و پس از تحولاتی که منجر به چاپ مجدد آن توسط انتشارات روزنامهجمهوری اسلامی شد، اکنون در دانشگاه علیگر هندوستان یکی از منابع مهم علم کلام جدیدبه شمار می‌رود.
کتاب‌های دیگری نظیر «آزاد اندیشی اسلامی و روشنفکریدینی»، «سرگذشت فلسطین»، «امیر کبیر یا قهرمان مبارزه با استعمار»، «جهان در عصر بعثت»و ... کتاب‌هایی هستند که هرکدام از آنها به تنهایی، نشانگر وسعت و عمق اندیشه علمیمولف و نویسنده آنهاست.
خاطرات
یکی از کارهای بسیار بزرگ، عمیق، آینده نگرانه وکم نظیر آیت‌الله هاشمی رفسنجانی، نوشتن خاطرات روزانه خود در دفترچه‌های یادداشتیاست که بخشی از این نوشته‌ها اکنون به عنوان یک تاریخ معتبر، موثق، قابل اعتماد و ماندگارتدوین و چاپ و منتشر شده است.
دو جلد اول این مجموعه که مربوط به دوران از تولدتا مقطع پیروزی انقلاب است، چون یادداشت‌های روزانه‌ای برای این مدت زمان وجود نداشته،براساس خاطرات و نوشته‌های خود آقای هاشمی تدوین و تنظیم و منتشر شد و بعد از آن شما‌ره‌هایبعد که از خاطرات سال 1357 تا 1373 می‌باشد در مجلدات مختلف چاپ و منتشر شده است وخاطرات 1374 تا 1395 نیز به مرور و طبق روال که هرساله خاطرات یک سال منتشر می‌شود،چاپ و ارائه خواهد گردید.
نگارش این خاطرات توسط آیت‌الله هاشمی رفسنجانی،از آن جهت کاری ارزشمند و خدمتی بزرگ به انقلاب اسلامی ایران محسوب می‌شود که آقایهاشمی خود نزدیک‌ترین، معتمدترین و معتبرترین افراد نزد امام خمینی بنیانگذار نظامجمهوری اسلامی ایران بودند و چون خود آقای هاشمی این ویژگی را نزد امام داشتند، طبعاًتاریخی که ایشان در این نوشته‌ها راوی آن هستند، معتبر و قابل اعتماد و قابل استنادخواهد بود و سرمایه بزرگی برای تاریخ نگاری انقلاب اسلامی محسوب می‌شود.
از این لحاظ، می‌توان به اهمیت خاطرات آیت‌اللههاشمی رفسنجانی و نقشی که در نقل و تالیف تاریخ انقلاب در آینده خواهد داشت پی بردو بی جهت نیست که برخی مخالفین مغرض با دیدگاه‌ها و نظرات آیت‌الله هاشمی رفسنجانیدر طول سالیان متمادی بخصوص پس از پایان جنگ و دفاع مقدس درصدد تحریف تاریخ و کم اثرنشان دادن این خاطرات برآمدند و تلاش کردند از اثرگذاری آن در تاریخ آینده بکاهند،اما موفق به این کار نشدند.
در هرحال، این خاطرات خود به تنهایی تاریخ مستقلیاست که به قلم توانای مرحوم آیت الله هاشمی رفسنجانی به رشته تحریر درآمد و با چاپآن در مجلدات مختلف تاریخ انقلاب را ثبت و ضبط نمود. این چهار مورد از ویژگی‌های آیت‌اللههاشمی رفسنجانی که بطور خلاصه مورد اشاره قرار گرفت، در هر مورد دارای ظرفیت بسیاربالایی برای شکافته شدن و بررسی با جزئیات دارد که طبعاً به زمان خاص خود نیازمند استو در کنار این موارد، ویژگی‌ها و خصوصیات منحصر به فرد دیگری از آیت‌الله هاشمی رفسنجانیوجود دارد که جا دارد درباره آنها کتاب‌ها نوشته شود.
*آیت‌الله هاشمی رفسنجانی که وجهه سیاسیو مدیریتی او بیشتر از سایر وجوهش در اذهان مردم نمود پیدا کرده است، از دیگر ابعادشخصیتی والایی برخوردار بود که روشن‌بینی و آزاد اندیشی و کلان نگری از آن جمله است
*آیت‌الله هاشمی رفسنجانی علاوه برآنکه یکسیاستمدار برجسته بود، فقیه، عالم، روشنفکر، جامعه شناس و نویسنده‌ای متبحر و قرآنپژوهی قهار و توانمند نیز بود
*یکی از کارهای بسیار بزرگ، عمیق، آیندهنگرانه و کم نظیر آیت‌الله هاشمی رفسنجانی، نوشتن خاطرات روزانه خود در دفترچه‌هاییادداشتی است که بخشی از این نوشته‌ها اکنون به عنوان یک تاریخ معتبر، موثق، قابل اعتمادو ماندگار تدوین و چاپ و منتشر شده است
*نگارش این خاطرات توسط آیت‌الله هاشمی رفسنجانی،از آن جهت کاری ارزشمند و خدمتی بزرگ به انقلاب اسلامی ایران محسوب می‌شود که آقایهاشمی خود نزدیک‌ترین، معتمدترین و معتبرترین افراد نزد امام خمینی بنیانگذار نظامجمهوری اسلامی ایران بودند و چون خود آقای هاشمی این ویژگی را نزد امام داشتند، طبعاًتاریخی که ایشان در این نوشته‌ها راوی آن هستند، معتبر و قابل اعتماد و قابل استنادخواهد بود