مرتضی نجفی‌قدسی، مدیردارالقرآن علامه طباطبایی در یادداشتی نگاهی به آثار قرآنی آیت‌الله هاشمی رفسنجانیداشته است. وی معتقد است: آیت‌الله هاشمی تفسیر راهنما را با استفاده از تفاسیر المیزانعلامه طباطبایی(رض) و مجمع البیان طبرسی نگاشته و سپس محققان در تکمیل آن از تفاسیرنورالثقلین، روح البیان، الکشاف، مفاتیح الغیب، کشف‌الاسرار، البرهان، روح‌المعانیو فی ظلال‌القرآن استفاده کرده‌اند. مشروح این یادداشت را در پی می‌خوانید:
به گزارش نامه نیوز در پیرامون شخصیت آیت‌الله هاشمی‌رفسنجانی(رض)تاکنون سخنان بسیاری گفته شده است، که بیشتر جنبه سیاسی و اجتماعی داشته و به حق هملازم است ولیکن به ابعاد شخصیت قرآنی ایشان کمتر پرداخته شده است.
انتخاب آیه فوق برای این بحث از آن جهت هستکه خاطره بسیار جالب و درس‌آموزی از ایشان در این رابطه دارم و به اختصار عرض می‌کنم.روزی در معیت جمعی از اصحاب قرآنی خدمت معظم له مشرف بودیم و ایشان چون جمع را قرآنیدیدند، به ذکر خاطره‌ای از دوران زندان رژیم ستمشاهی پرداخته و فرمودند: بنده در زندان،بیشترین انس را با قرآن کریم داشتم، بطوری که موفق به حفظ ۱۸ جزءاز قرآن شدم و در حقیقت همین ارتباط و انس با قرآن، یار و یاور من در زندان بود و درمقابل رنج‌ها و مرارت‌هایی که بود می‌توانستم استقامت کنم.
ایشان فرمودند: روزی مرا شکنجه سختی دادندبطوری که دیگر نیروی راه رفتن هم نداشتم و مأموران مرا کشاندند و به سلول خودم انداختندو من حتی مرگ را در پیش خود می‌دیدم، در همان حالی که رمقی در بدن نداشتم خود را کشاندمو دستم را به قرآنی که در سلول زندان داشتم رساندم و صفحه‌ای از آن را باز کردم و باچشمانی که به سختی قدرت دیدن داشت نگاه کردم به آیه‌ای که آمده بود و می‌گفت: «ان الذینقالوا ربناالله ثم استقاموا...» با دیدن این آیه که دعوت به استقامت کرده بود و مرادلداری می‌داد که نترسم و ناراحت و غمگین نباشم و به عاقبت شیرین این مبارزه اشارهداشت، جان تازه‌ای در من پدید آمد و دوباره امید به زندگی یافتم و به ادامه راه دشواریکه داشتم، مصمم شدم و در حقیقت باید بگویم که در آن شرایط این آیه قرآن بود که مرانجات داد.
توضیح بیان حجت‌الاسلام والمسلمین ناطق نوریدر حرم امام خمینی(رض)
جناب حجت‌الاسلام والمسلمین ناطق‌نوری در مراسمهفتمین روز ارتحال آیت‌الله هاشمی رفسنجانی در حرم امام خمینی(رض) سخنی بدین مضمونداشتند که برای سخنرانی این مجلس بزرگداشت فکر می‌کردم که چه آیه‌ای را در وصف آیت‌اللههاشمی رفسنجانی بگویم که به قرآن مراجعه کردم و دیدم ایشان مصداق بسیاری از آیات قرآناست ولی چون زمان صحبت محدود است و باید به مباحث دیگر هم بپردازیم، به ذکر چند آیهبسنده می‌کنم و سپس پنج یا شش آیه را قرائت کردند و وجه مصداق آن با آقای هاشمی رفسنجانی(ره)را هم بیان کردند.
بنده در فضای مجازی دیدم که برخی به این نحوهگفتار ایشان انتقاد کرده و گفتند سخنان ایشان غلوآمیز است و آقای هاشمی را در حد حضرتعلی(ع) که قرآن ناطق است بالا برده‌اند و گفته‌اند آقای هاشمی رفسنجانی مصداق تمامآیات قرآن است!
اولاً بنده خود در آن جلسه مستمع سخنان جنابناطق نوری بودم و ایشان هرگز چنین سخنی نگفتند، بلکه همانطور که اشاره شد، تصریح کردندکه با مراجعه به قرآن دیدم که آقای هاشمی رفسنجانی می‌تواند مصداق بسیاری از آیات قرآنباشد و به این سخن هم هیچ اشکالی وارد نیست.
ثانیاً توضیح بیشتر اینکه تمام آیاتی که درقرآن راجع به مؤمنان، مجاهدان، صابران، انفاق کنندگان، ایثارگران، موحدان و خداپرستانآمده است، اگر کسی به این آیات عمل کند، از مصادیق آن آیات خواهد بود و اصلاً فلسفهنزول قرآن همین است که همه را قرآنی کند و در پرتو عمل به قرآن به مراتب والای انسانیتو معرفت حق تعالی برساند، در اینکه ائمه اطهار علیهم السلام قرآن مجسم هستند و قرآننیز صورت مکتوب وجود شریف آنان است، هیچ شکی نیست ولیکن باید توجه داشته باشیم که اینقرآن برای انسان سازی بشر آمده است و همه ما باید سعی کنیم با عمل به آیات قرآن، ازمصادیق آیات قرار بگیریم و قرآن را خطاب به خود فرض کنیم و آنگاه که می‌گوید «یا ایهاالذین آمنوا» بگوئیم با ماست و سعی کنیم جزء مؤمنان قرار بگیریم تا قرآن با ما سخنبگوید و انشاءالله از مصادیق آیات شویم. البته آنچه که مسلم است برای استفاده از قرآنکریم «طهارت» لازم است و قرآن هم می‌فرماید: «لایمسه الا المطهرون» یعنی این قرآن رامس نمی‌کنند مگر پاکیزگان، و لذا اگر کسی بخواهد به آیات قرآن دست بگذارد باید با وضوباشد، پس بنابر این ارتباط با ظاهر آیات نیازمند طهارت جسمی است ولیکن ارتباط با بواطنقرآن و دریافت عمق اسرار آیات آن نیازمند طهارت روحی و تزکیه نفس است و لذا عالمانربانی در دریای قرآن غواصی می‌کنند و هر کس به اندازه ظرفیت وجودی‌اش از معارف آن بهره‌مندمی‌شود.
یکی از وجوه شخصیتی آیت‌الله هاشمی رفسنجانی،بعد قرآنی ایشان است که در پیام گرانسنگ حضرت آیت‌الله جوادی آملی (دامت برکاته) نیزچنین آمده که فرموده اند: «امید آنکه رنج مدبرانه و کوشش خالصانه بیش از نیم قرن آنعزیز جهت احیای مآثر قرآن کریم و آثار دوده طه و یاسین(علیهم افضل صلوات المصلین) رهتوشه خوبی برای لقای خدای سبحان باشد.»
تفسیر راهنما و فرهنگ قرآن، دو اثر ماندگار
از آثار قرآنی آیت‌الله هاشمی رفسنجانی علاوهبر سخنرانی‌ها و خطبه‌هایی که در موضوعات قرآنی و تبیین معارف اسلامی است، دو اثر ماندگارو علمی ارزشمند باقی است که برای پژوهشگران علوم قرآنی و حوزوی بسیار قابل استفادهو منشأ اثر است که عبارتند از دوره بیست و یک جلدی تفسیر راهنما و دوره ۳۳ جلدی«فرهنگ قرآن».
تفسیر راهنما ماحصل یادداشت‌های زندان اویناست که از دی ماه سال ۱۳۵۴ آغاز می‌شود و تا پیروزی انقلاب ادامه می‌یابد و مجموعیادداشت‌های ایشان در ۲۲ دفتر دویست برگی نوشته شده بود و برای حفظ و نگهداریآنها از دستبرد ساواک و یا مأموران زندان، هر بار که عیال آیت‌الله هاشمی رفسنجانیبه ملاقات ایشان می‌رفت، دفترهای نوشته شده را می‌گرفت و دفتر جدید تحویل می‌داد وبهترین دلمشغولی آقای هاشمی رفسنجانی در زندان همین تدوین و فیش‌برداری تفسیر راهنمابود که در مجموع ۳۲ هزار برداشت با ۸ هزارعنوان، پایه‌های اولیه و اصلی تفسیر راهنما را تشکیل می‌داد.
آیت‌الله هاشمی رفسنجانی درخصوص شیوه کار تفسیرشانمی‌گویند: «آیات قرآن را از آغاز یکایک مطالعه می‌کردم و نکته‌های قابل استفاده رادر فیش‌های کوتاه و گویا یادداشت می‌کردم و در کنار همان جمله‌های کوتاه نمایه سازیهم می‌کردم تا بعدها تفکیک اطلاعات بدست آمده به سرعت و راحتی انجام گیرد و هر موضوعیجایگاه خود را در تدوین نهایی پیدا کند.»
در سال ۱۳۶۶ مجموعفیش‌ها و یادداشت‌های تفسیری آیت‌الله هاشمی رفسنجانی در ۲۲ دفتردویست برگی تحویل دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم می‌شود و مجموعه‌ای از محققانمرکز فرهنگ و معارف قرآن مشغول مطالعه فیش‌ها و یادداشت‌ها شده و تحت اشراف و مشاورهپیوسته با آیت‌الله هاشمی رفسنجانی اهتمام به تدوین و نگارش تفسیر راهنما و مجموعه«فرهنگ قرآن» می‌نمایند.
دوره ۳۳ جلدی«فرهنگ قرآن» نیز که در حقیقت کلید راهیابی به موضوعات و مفاهیم قرآن کریم است، متأثراز همین فیش برداری‌های موضوعی تفاسیر قرآن می‌باشد که آیت‌الله هاشمی رفسنجانی بامطالعه تفسیر المیزان علامه طباطبایی(رض) و تفسیر مجمع البیان طبرسی که در زندان دراختیار داشتند، یادداشت‌برداری می‌کردند و سپس در گروه فرهنگ و معارف قرآن دفتر تبلیغاتاسلامی، محققان این یادداشت‌ها را با در نظر داشتن دیگر تفاسیر قرآن از قبیل: نورالثقلین،روح البیان، الکشاف، مفاتیح الغیب، کشف الاسرار، البرهان، روح المعانی و فی ظلال القرآنتدوین نهایی کردند.
آیت‌الله هاشمی رفسنجانی از کار تحقیقی و علمیمحققان حوزه در تکمیل و تدوین نهایی «تفسیر راهنما» و همچنین «فرهنگ قرآن» که تحت اشرافایشان انجام می‌شد، ابراز رضایت داشتندو مرقوم داشته اند: مهم‌ترین هدف و مقصد من تهیهفرهنگ موضوعی قرآن بود که پس از انتشار چند مجلد از تفسیر راهنما و دریافت نظرات محققانو مفسران و علاقمندان به معارف قرآن و غنی‌تر شدن تجربه و منابع و ذخایر کار، بایدجامه عمل می‌پوشید و اینک با دلی آکنده از سرور، نظاره گر تولد و انتشار آن هستم.»
ایشان سپس می‌افزایند: « با انتشار اولین مجلداز فرهنگ قرآن، اینک زورق کوچک خود را نزدیک کرانه اقیانوسی عظیم می‌بینم و در افقبسیار خیره کننده‌ای هستم که روزی از دور کورسویی می‌نمود. چه منظره زیبایی! و چه کرانهامیدبخش و نشاط آفرینی! اینک با تحقق آرزوی دیرینه‌ام، در من شعفی وصف ناپذیر پدیدآمده است. «فرهنگ قرآن» اسم محبوب و عزیزی است که سال‌های سال وجودم را تسخیر کردهو اندیشه‌ام را نوازش داده است.»
از این نوشتار عشق و علاقه زایدالوصف آیت‌اللههاشمی رفسنجانی نسبت به دریافت معارف الهی و قرآنی بخوبی پدیدار است و بحمدالله اینآثار گرانقدر قرآنی از ایشان به یادگار مانده است و امیدواریم در نگرش به اینگونه شخصیت‌هاکه کم نظیر و یا در جهاتی بی‌نظیر هستند، به همه ابعاد وجودی آنان توجه شود، و شخصیتعلمی و معنوی آنان تحت الشعاع شخصیت سیاسی آنها واقع نشود. «عاش سعیداً و مات سعیداً»