رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه فردا پس از حدود ۳۰ ماه بار دیگر به ایران سفر می‌کند تا فصل جدیدی از روابط میان تهران و آنکارا ورق بخورد. در این مدت، روابط ایران و ترکیه با فراز و نشیب‌های بسیاری روبه‌رو بوده است؛ از واگرایی شدید دو کشور درخصوص بحران‌های منطقه‌ای نظیر سوریه و عراق تا همگرایی تهران و آنکارا در روند آستانه و همه‌پرسی اقلیم کردستان. با این حال، نخستین جرقه تغییر در فضای روابط دو کشور را می‌توان از حمایت تهران از آنکارا در پی کودتای نافرجام جولای ۲۰۱۶ جست‌وجو کرد؛ آنجا که مقامات وزارت امور خارجه ایران در شب کودتا بیدار ماندند و پیام ایران در حمایت تمام قد از دولت قانونی این کشور و محکومیت عمل کودتاچیان به مقام‌های این کشور ابلاغ کردند. با این وجود، روند تحولات خاورمیانه آنقدر شتاب گرفته است که موجب شده ائتلاف‌های منطقه‌ای شکل دیگری بگیرند و تهران و آنکارا که روزگاری در منتهی الیه دو سر طیف درخصوص بحران‌های منطقه‌ای بوده‌اند، اینک درخصوص کوچکترین مسائل منطقه‌ای با یکدیگر رایزنی کنند. در رابطه با سفر رئیس‌جمهور ترکیه به تهران، فضای کنونی روابط جاری ایران و ترکیه و همکاری‌های منطقه‌ای دو کشور گفت‌وگویی با بهرام قاسمی، سخنگوی وزارت امور خارجه داشته‌ایم که مشروح آن در ادامه می‌آید:
موضوعاتی که می‌توانستند باعث افتراق میان تهران و آنکارا شود، کنترل شده است
رجب طیب اردوغان پس از دو سال و نیم به تهران می‌آید. در این مدت، روابط تهران و آنکارا با فراز و نشیب‌های بسیاری روبه‌رو بوده است به گونه‌ای که ایران و ترکیه در برخی از مواقع بسیار نزدیک و در برخی از مقاطع نیز به شدت از هم دور شده‌اند. هم‌اینک فضای روابط دو کشور برچه اساس و اصولی تنظیم شده است؟
روابط ایران و ترکیه به دلیل قدمت تاریخی و وجود اشتراکات فراوان فرهنگی، دینی و... در حوزه‌های مختلف و شرایط همسایگی باید همواره سیر مشخص و میزان معینی از تماس‌ها، رایزنی‌ها و همکاری‌ها را دارا باشد. با این وجود، فراز و نشیب‌هایی نیز در روابط دو کشور در مقاطع مختلف و بنا به دلایل مختلف منطقه‌ای و بین‌المللی وجود داشته است. به عبارتی، علیرغم دوستی‌ها، رایزنی‌ها، همکاری‌ها و مراودات مستمر در سطوح مختلف مشاهده می‌کنیم در برخی از موضوعات اختلاف دیدگاه در بعضی از حوزه‌ها وجود دارد اما با وجود خردورزی و درایتی که در دو کشور وجود داشته است، تلاش‌هایی به عمل آمد تا موضوعاتی که می‌توانستند باعث افتراق و واگرایی جزیی میان تهران و آنکارا شود، کنترل شده و در حد قابل قبولی روابط دو کشور از دوستی و همکاری برخودار باشد.
بعد از کودتای نافرجام ترکیه شاهد رویکرد دیگری در روابط تهران و آنکارا هستیم
در دوران اخیر و به صورت مشخص‌تر، بعد از کودتای نافرجام جولای ۲۰۱۶ در ترکیه، شاهد یک نوع رویکرد دیگری در روابط میان ایران و ترکیه هستیم. در این مقطع، دوستان ترک ما با توجه به رویکرد جمهوری اسلامی ایران درخصوص تحولات این کشور، به وقوف و آگاهی بیشتری رسیدند که ایران حق همسایگی را محترم شمرده و به حاکمیت ملی کشورها احترام می‌گذارد و در صورت نیاز آنها، در بسیاری از موضوعات و مسائل می‌تواند به یاری آنان برخیزد. بنابراین بار دیگر ایران به عنوان کشوری قابل اعتماد و اتکا که می‌تواند مرجعی یاری‌دهنده برای همسایگان خود باشد، مورد توجه بیشتر قرار می‌گیرد. البته این موضوع شاید تنها عامل بازنگری در سیاست‌های ترکیه نباشد و مسائل و تحولات پیرامونی دو کشور در موضوعات منطقه‌ای و جهانی در این باره نیز موثر باشند تا شناخت و نگاه دقیق‌تر و واقع‌بینی بیشتری در سیاست‌های آنکارا تجلی یابد.
روابط و همکاری‌های ایران و ترکیه دارای سیر صعودی است
این نگاه دقیق‌تر و واقع‌بینی بیشتر در چه عرصه‌هایی خود را متبلور ساخته است؟
در این دوران، جمهوری اسلامی ایران و جمهوری ترکیه می‌توانند در کنار فدارسیون روسیه در روند آستانه شرکت کرده و علیرغم وجود برخی اختلافات، دور یک میز نشسته و به گفت‌وگو بپردازند. در این چارچوب، طرفین توانستند در برخی از موضوعات به تفاهماتی دست یابند و احتمالا در کنار آن توافقات، برخی از تفاوت دیدگاه‌ها هم ادامه یابد که امری طبیعی است چون کشورها صددرصد شبیه به یکدیگر فکر نمی‌کنند. ما در این مدت، شاهد یک سیر صعودی و مثبت در روابط دوجانبه و همکاری‌های منطقه‌ای میان ایران و ترکیه هستیم. ایران و ترکیه به عنوان دو کشوری که از پیشینه‌های مشترکی برخودار هستند، باید بتوانند در همکاری‌ها و مراودات با یکدیگر به مراحل بهتری برسند و از بحران‌های مقطعی عبور کنند. البته این روابط در جهان و منطقه، دشمنانی دارد. آن دشمنان علاقه‌مند نیستند دو کشور مهم جهان اسلام، از یک روابط رو به جلو و پیشرفته برخوردار باشند ولی با تدبیر تهران و آنکارا، این بدخواهان و بدذاتانی که سعی بر تخریب روابط دو کشور و ایجاد خلل در روابط میان ایران و ترکیه را دارند، ناکام مانده‌اند. ایران و ترکیه هم‌اکنون وارد فضاهای جدیدی در روابط خود شده‌اند که با توجه به تحولات جهانی و منطقه‌ای صورت می‌گیرد.
تهران و آنکارا باید براساس واقعیت‌های محرز منطقه‌ای با یکدیگر همکاری و رایزنی کنند
این نزدیکی و همکاری‌ها تا چه اندازه تحت تاثیر تحولات پرشتاب منطقه‌ای و جهانی است؟
ایران و ترکیه اگر تا دیروز صرفا براساس همسایگی باید با یکدیگر همکاری و راه و روش‌های مسالمت‌آمیز را طی می‌کردند، امروز یک اجبار و واقعیت بسیار محرز و جدی به دو کشور تاکید می‌کند چه بخواهند و چه نخواهند، براساس حسن همجواری در سطح گسترده‌ای در فازهای مختلف با یکدیگر همکاری و به صورت مستمر با یکدیگر گفت‌وگو و رایزنی داشته باشند. در واقع، شرایط منطقه‌ای و جهانی به ما می‌آموزد که دائما و به صورت جدی باید با هم همکاری کنیم و برخی مسائل کوچک و جزیی که در گذشته می‌توانست در روابط دو کشور مطرح و مشکل‌ساز شود را نادیده بگیریم و به مسائل راهبردی، مهم و اساسی‌تری بپردازیم که در منطقه وجود دارد.
سفر سرلشکر باقری به آنکارا نشان روشنی از تغییر فضای روابط ایران و ترکیه است
در این چارچوب، طی ماه‌های گذشته تماس‌های خوبی میان مقامات دو کشور در سطوح مختلف برقرار بوده، رایزنی‌های متعددی انجام شده و رفت و آمدهای مختلفی در این بازه انجام شده است. در این راستا، شاهد سفر سرلشکر باقری، رئیس ستاد کل نیروهای مسلح به آنکارا بودیم که برای اولین بار پس از پیروزی انقلاب اسلامی صورت گرفت که نقطه عطف و نشان روشنی از تغییر فضای روابط دو کشور است. در همین باره، اگر بیشتر توجه شود، می‌بینیم که ژنرال خلوصی آکار، رئیس ستاد ارتش ترکیه دعوت سرلشکر باقری برای سفر به ایران را پذیرفت و بلافاصله در راس هیاتی بلندپایه نظامی به تهران سفر کرد و همانگونه که دیروز شاهد بودیم وی با مقامات عالی رتبه ایران در فضای صمیمانه‌ای گفت‌وگوهای موثری را به عمل آورد. به نظر می‌رسد در این سفر درخصوص مسائل دوجانبه، همکاری‌های نظامی و آموزشی، حفاظت از مرزها، مبارزه با تروریسم و... گفت‌وگوهای مبسوطی به عمل آمد. این سفر در حالی صورت می‌گیرد که رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه نیز بامداد چهارشنبه به تهران سفر می‌کند. در این سفر ما باید شاهد مذاکرات جدی، کاری و همه‌جانبه میان روسای جمهور دو کشور باشیم.
موضوعات مورد رایزنی اردوغان در تهران
شرایط منطقه، تحولات حوزه خلیج فارس، روند مبارزه با تروریسم در سوریه و عراق موجب می‌شود ایران و ترکیه به عنوان دو کشور مهم، قدرتمند و تاثیرگذار منطقه‌ای، در این برهه رایزنی‌های خود را تعمیق بخشیده و درخصوص آن مسائل با یکدیگر رایزنی کنند. البته بخش مهمی از این سفر، به بررسی وضعیت روابط دوجانبه، چگونگی گسترش همکاری‌ها و ارتقا مناسبات در موضوعاتی که میان دو کشور وجود دارد و همچنین همکاری‌هایی که می‌تواند وجود داشته باشد، اختصاص دارد.
شرایط خاورمیانه و جهان موجب نزدیکی ایران و ترکیه و اقدامات مشترک شده است
تحول در روابط میان ایران و ترکیه نیازمند تغییر در نگرش کشورها به یکدیگر است. بسیاری معتقدند که عدم تحول و حتی توقف در روابط میان تهران و آنکارا به دلیل نوع مسئولان عالی ترک به تهران به عنوان یک رقیب منطقه‌ای است. آیا این تحولات و شرایط کنونی توانسته این تغییر نگرش را ایجاد کند؟ آیا از همکاری‌های کنونی می‌توان به عنوان همکاری‌های راهبردی و نه کوتاه‌مدت و گذرا نام برد؟
هیچ کشوری منافع و مصالح خود را بر منافع و مصالح دیگر کشورها ترجیح نمی‌دهد. اصل اساسی برای همه دولت‌ها تامین حداکثری منافع و حفظ امنیت ملی‌شان است و همکاری‌شان را با دیگران براساس این اصل و اشتراکات موجود قرار می‌دهند. طبیعی است که تهران و آنکارا هم براساس منافع خود به عنوان دو کشور مستقل تصمیمات خود را حول محور نقاط مشترک فیمابین اتخاذ اتخاذ کنند ولی اشتراکات فراوان میان دو کشور، اصل همجواری و همسایگی و همچنین شرایط خطیر منطقه‌ای و بین‌المللی دستورالعمل‌هایی را به ما توصیه و دیکته می‌کند. این مسئله، واقعیتی اجتناب‌ناپذیر است. شرایط خاورمیانه و جهان امروز به گونه‌ای است که موجب می‌شود ایران و ترکیه به سمت و سوی نزدیکی هرچه بیشتر و اقدامات مشترک سوق یابند.
سفر اردوغان می‌تواند موجب اتخاذ تصمیماتی در جهت تقویت دیدگاه‌های مشترک شود
به دیگر سخن، وضعیت منطقه‌ای به گونه‌ای است که چه بخواهیم و چه نخواهیم، آن شرایط الزامات خاصی را برای دو طرف ایجاد می‌کند که باید برای حفظ امنیت ملی و کسب منافع حداکثری آنها را رعایت کنیم. آنچه امروز در روابط میان ایران و ترکیه وجود دارد، قرابت‌های مشترکی است که دو کشور را برای همکاری نزدیک‌تر آماده می‌کند. تنش‌های موجود پیرامون ایران و ترکیه در منطقه که موجب ناامنی، بی‌ثباتی و گسترش خشونت می‌شوند، موجب شده تا دو کشور با یکدیگر مشورت‌ها و رایزنی‌های بیشتری داشته باشند و تهران و آنکارا را به همکاری‌های نزدیک با یکدیگر ترغیب کنند. من فکر می‌کنم دو کشور در چنین مسیری حرکت می‌کنند و در این راستا، سفر اردوغان به تهران مهم ارزیابی می‌شود چون می‌تواند موجب اتخاذ تصمیماتی در جهت تقویت دیدگاه‌های مشترک و تلاش برای حفظ صلح و امنیت و ثبات و مبارزه با تروریسم در منطقه شود.
روند آستانه نشان از اراده سیاسی غالب برای فائق آمدن بر بعضی اختلاف سلیقه‌ها است
به مسئله همکاری‌های منطقه‌ای اشاره کردید. تا چه اندازه در شرایط کنونی می‌توان از کاهش اختلاف میان تهران و آنکارا درخصوص بحران‌های منطقه‌ای سخن گفت؟
آنچه برای ما در سال‌های اخیر اهمیت داشته و دارد و به خاطر آن، رایزنی‌های گسترده‌ای با ترک‌ها داشته‌ایم، موضوع سوریه بود که در نهایت توانستیم علیرغم اختلاف نظراتی که میان دو کشور وجود داشت، مراحلی را پشت سر گذاشته و در کنار روسیه، به عنوان سه کشور تاثیرگذار، با نفوذ و مهم در منطقه، روند آستانه را پیگیری کنیم. این گفت‌وگوها نشان از اراده سیاسی غالب برای فائق آمدن بر بعضی اختلاف سلیقه‌ها است. روند آستانه، شاید تنها روند مهم و تاثیرگذار در حوزه مسائل سوریه است که توانسته به کار خود با همه فراز و نشیب‌ها ادامه دهد. در هفته‌های گذشته، ما آستانه ۶ را پشت سر گذاشتیم که تصمیمات خوبی در آن اتخاذ شد و برای برگزاری نشست آستانه ۷ در نیمه دوم اکتبر در حال برنامه‌ریزی هستیم. این مسائل نشان می‌دهد که طرفین می‌خواهند بر اشترکات خود افزوده و اختلافات را هرچه بیشتر کاهش دهند.
رایزنی‌های مفصلی درباره عراق با ترکیه داشته‌ایم
در مورد عراق چطور؟
ایران و ترکیه معتقد هستند که باید تمامیت ارضی و حاکمیت ملی عراق محترم شمرده شود. ما نمی‌توانیم شاهد چند پاره شدن کشور مهمی همچون عراق در کنار خودمان باشیم و اجازه دهیم دولت نوپای عراق - که دموکراسی را در طول سال‌های اخیر و بعد از دیکتاتوری طولانی مدت در حال تجربه است - دستخوش آشوب، ناامنی، بی‌ثباتی و تجزیه شود؛ چراکه این تحولات می‌تواند پیامدهایی را برای تمامی کشورهای منطقه از جمله همسایگان عراق به همراه داشته باشد. در این چارچوب، تحولات عراق برای ایران و ترکیه مهم بوده و رایزنی‌های مفصلی را در این باره با یکدیگر داشته‌ایم.
توصیه خیرخواهانه ایران، انجام مذاکرات برای حل سوتفاهم‌ها و مشکلات بود
برای ما اصل، حفظ تمامیت ارضی و اجرای تصمیمات اتخاذ شده در بغداد براساس قانون اساسی این کشور است. بی‌تردید در عراق دموکراتیک و یکپارچه، همه اقوام، قبایل و مذاهب می‌توانند از حقوق حقه خود در چارچوب قانون اساسی این کشور بهره‌مند شوند. در این رابطه ما معتقد هستیم تجزیه عراق، به ضرر مردم این کشور از هر قوم، قبیله و مذهبی است و به همین خاطر، پیش از برگزاری همه‌پرسی، توصیه دوستانه و خیرخواهانه ما انجام مذاکرات طی نشست‌های سیاسی در جهت حل و فصل سوتفاهم‌ها و مشکلات بود. ما گروه‌های مختلف سیاسی، مذهبی و قومی را به انجام گفت‌وگو و پایبندی به قانون اساسی عراق و حفظ و حراست از تمامیت ارضی و احترام به حاکمیت ملی این کشور دعوت می‌کنیم. نباید اجازه داد در شرایطی که گروه‌های تروریستی به ویژه داعش در عراق در حال سرکوب شدن و تضعیف هستند، با ایجاد مسائل حاشیه‌ای که دشمنان عراق و منطقه خواهان آن هستند، عراق به سمت و سوی بی‌ثباتی، بلوا و ناآرامی حرکت کند.
هیچ کشوری با امنیت ملی خود شوخی نمی‌کند
به مذاکرات سیاسی برای حل اختلافات اشاره کردید. تهران حاضر است چه اقداماتی برای رفع اختلاف میان اربیل و بغداد انجام دهد؟ به عبارت دیگر، سقف کنش‌گری و نقش‌آفرینی ایران در این بحران تا کجاست؟
حفظ امنیت ملی برای کشورها چه ایران و چه ترکیه یا هر کشور دیگری، امری حیاتی است. هیچ کشوری با امنیت ملی خود شوخی نمی‌کند و اجازه نمی‌دهد که آن امنیت تحت تاثیر هیجانات و القائات دیگران در معرض تهدید و نابسامانی قرار بگیرد. ما همه سعی خود را کردیم تا مذاکرات سیاسی میان اربیل و بغداد را برای دستیابی به راهکاری در جهت حل مشکلات تسهیل کنیم. به نظر ما همه‌پرسی، اقدامی نامناسب در زمانی نابجا بود که می‌تواند با سرنوشت مردم اقلیم کردستان برای زندگی بهتر و رفاه بیشتر در تضاد کامل باشد.
خیرخواه مردم عراق و اقلیم کردستان بوده و هستیم
ما خیرخواه مردم عراق و به ویژه کردهای این کشور بوده و هستیم. در این راستا، ایران از دیرباز روابط نزدیکی با مردم اقلیم کردستان عراق و گروه‌ها و احزاب کرد داشته است. چه پیش از انقلاب اسلامی و چه در دوران جنگ یا دیکتاتوری صدام، بسیاری از اکراد و سران احزاب اقلیم کردستان در ایران زندگی می‌کردند. این ارتباطات تا به امروز نیز حفظ شده و تاکنون نیز تماس‌ها و روابط بسیاری میان دوطرف وجود داشته است. ما فکر می‌کنیم آنها بجای پیمودن مسیری انحرافی که می‌تواند وضعیت آنها را در چارچوب نامتعادل و بی‌ثباتی کامل و خطرناک قرار دهد، باید در مسیری مبتنی بر گفت‌وگو، همکاری و مبازره با تروریسم قرار بگیرند تا از این طریق وضعیت مطلوب و مبتنی بر صلح، ثبات و توسعه را کسب کنند.
چگونگی تعامل بغداد و اربیل را باید از دولت مرکزی عراق پرسید
آیا ایران حاضر است میزبان مذاکرات میان مسعود بارزانی و حیدر العبادی باشد؟
با توجه به اهمیتی که برای عراق و متعاقب آن، حفظ تمامیت ارضی و احترام به حاکمیت ملی آن کشور قائل هستیم و همچنین علاقه‌ای که به همه مردم عراق از اقوام، قبایل و مذاهب داریم، قطعا نگاه ما به مردمی که در سرزمین عراق زندگی می‌کنند، نگاهی سازنده و خیرخواهانه است. البته همواره مذاکره و دیپلماسی یکی از بهترین روش‌ها است ولی با توجه به اقدام اخیر اقلیم که فاقد وجاهت قانونی و حتی ارزش حقوقی بود و به نوعی، قانون اساسی عراق را نادیده انگاشت، پیش از گفت‌وگو پیرامون مذاکره باید پاسخ این سوال در مورد چگونگی تعامل بغداد و اربیل از دولت مرکزی پرسیده شود.
نگاه ثابت ایران و ترکیه گسترش همکاری‌های اقتصادی است
سران ایران و ترکیه در سال‌های گذشته توافق کردند که حجم روابط اقتصادی دو کشور به ۳۰ میلیارد دلار در سال افزایش یابد اما تاکنون تهران و آنکارا به این هدف نرسیده‌اند. چه راهکارهایی برای رفع این موضوع و دستیابی به هدف اندیشیده شده است؟
این نگاه تغییر نکرده است. نگاه ثابت و درازمدتی در دو کشور برای گسترش همکاری‌های اقتصادی و افزایش حجم مبادلات وجود دارد اما رسیدن به قله‌های برتر همواره آسان نیست بلکه باید از پیچ‌های خطرناک و سنگلاخ‌ها عبور کرد تا به نقاط هدف‌گذاری شده رسید. ایران و ترکیه برای رسیدن به این نقاط تمام تلاش خود را می‌کنند. البته طی این مسیر با فراز و نشیب‌هایی بنا به دلایل فنی، سیاسی و حاشیه‌ای می‌تواند همراه باشد. باید آنها را برداشت و راه را برای رسیدن به این نقطه‌ها هموار ساخت. خوشبختانه توافقات خوبی صورت گرفته که می‌تواند شرایط را برای دو کشور مهیاتر از گذشته کند.
گفت‌وگو: محمدابراهیم ترقی‌نژاد