مازندمجلس: روزهای پایانی آبانماه، طرح «تناسبی شدن انتخابات مجلس شورای اسلامی در حوزههای انتخابیهای با چهار نماینده و بیشتر» در کمیسیون شوراهای مجلس یازدهم تصویب شد تا برای قرار گرفتن در دستور کار صحن علنی به هیئترئیسه مجلس ارجاع داده شود؛ طرحی که در صورت تصویب در مجلس و سپس عبور از سد شورای نگهبان، تحولی در نظام انتخاباتی ایران ایجاد خواهد کرد و سیستم انتخاباتی را در انتخاباتهایی مانند مجلس از اکثریتی به تناسبی تغییر میدهد. مسلم آقایی، حقوقدان و استاد حقوق عمومی در گفتوگو با هممیهن معتقد است، معایب سیستم انتخاباتی اکثریتی بیشتر از محاسن آن است و در صورتی که سیستم انتخاباتی ایران به تناسبی تغییر کند، عدالت انتخاباتی بیشتر خواهد شد.
طی چند وقت اخیر مباحثی پیرامون تغییر سیستم انتخاباتی کشور از سیستم اکثریتی به سیستم تناسبی مطرح شده و مجلس یازدهم در آستانه تصمیمگیری درباره این موضوع است. اصولا چرا سیستم انتخاباتی اکثریتی مفید نیست؟
ابتدا اجازه میخواهم به این مطلب اشاره کنم که مفید بودن یا نبودن یک نظام انتخاباتی را حتماً باید در بستر و زمینه واقعی بررسی کرد. یعنی بهصورت پیشفرض، نمیتوان گفت یک نظام انتخاباتی مفید است و آن دیگری مفید نیست. به جای این، باید بهویژگیهای ذاتی هر یک از نظامها پرداخت. هر یک از این نظامهای انتخاباتی، یکسری ویژگیها دارند که شناخت آنها برای طراحان دارای اهمیت اساسی است. یکی از ویژگیهای نظامهای اکثریتی، وجود تعداد بالای آراء هدرشده (Wasted Votes) است. به این معنا که بسیاری از کسانی که به عنوان رأیدهنده در انتخابات شرکت میکنند، نمایندهای در پارلمان یا مجلس آینده ندارند. علت این است که در نظامهای اکثریتی، عموماً با حوزههای تکنفره مواجه هستیم و از هر یک از این حوزهها، فقط یک نفر میتواند به پارلمان راه پیدا کند. حال اگر در یک حوزه انتخابیه چهار نفر شرکت کنند که به ترتیب، 30درصد (نامزد یک)، 25درصد (نامزد دو)، 23درصد (نامزد سه) و 22درصد (نامزد چهار) رأی بیاورند، آن کسی که 30درصد رأی اخذ کرده است به پارلمان راه پیدا میکند. به این پدیده، حاکمیت اقلیت اطلاق میشود که یکی از آثار فراوانی آراء هدرشده در نظامهای اکثریتی است. همانطور که مشاهده میفرمایید، با آنکه 70درصد رأیدهندگان با نامزد (الف) مخالفت کردهاند، اما به عنوان نماینده آن حوزه انتخابیه راهی پارلمان خواهد شد. در چنین نظامهایی، احزاب و فعالان سیاسی میدانند که هر کسی نمیتواند در انتخابات برنده شود و برای برنده شدن و انتخاب شدن، باید اکثریت مطلوبی مانند 30درصد، 40درصد یا بیشتر کسب شود و بههمین خاطر، به تدریج یاد خواهند گرفت که یا مشارکت نکنند و یا آراء غیرصادقانه و راهبردی بدهند که این هم به نوبه خود، به شکلگیری سیاست جعلی و غیرمسئولانه، منجر خواهد شد.
تناسبی بودن انتخابات چه تأثیری بر عادلانه شدن مسیر و نتیجه انتخابات خواهد داشت و آیا اصولا عدالت انتخاباتی را در انتخاباتی مانند مجلس بیشتر حکمفرما خواهد کرد؟
بهخاطر فرار از آثار نظامهای اکثریتی در ارتباط با هدر رفتن آراء و معضل حاکمیت اقلیت، برخی از کشورها یکی از اشکال نظامهای انتخاباتی تناسبی را پذیرفتهاند. در این نوع از نظامها، از حوزههای انتخابیه چندنفره استفاده میشود که در آن، قرار است تعداد بیشتری نماینده به پارلمان راه پیدا کنند. بههمین خاطر، حجم آراء هدررفته نه در حد 70درصد یا 60درصد بلکه بسته به حجم حوزه انتخابیه، عدد کمتری خواهد بود. به اینترتیب، عدالت انتخاباتی در نظامهای تناسبی بسیار بیشتر از نظامهای اکثریتی رعایت میشود و با معضل حاکمیت اقلیت مواجه نخواهیم بود. در چنین نظامهایی، احزاب و گروههای سیاسی مشارکت بیشتری در فرایند انتخابات خواهند داشت. چون میدانند که در صورت مشارکت، امکان بیشتری برای پیروزی وجود دارد. متعاقب آن، در چنین نظامهایی تعداد بیشتری از احزاب فعالیت جدی خواهند داشت، چون میدانند که برای کسب درصد قابل قبولی از آراء در فرایند انتخابات، باید بتوانند با احزاب دیگر، رقابت سازنده داشته باشند. اما باید توجه کرد که این ویژگی مطلوب نظام تناسبی به معنای لزوم پذیرش آن یا امکان پذیرش آن توسط هر نظام سیاسی نیست. در حقیقت، نظام انتخاباتی تناسبی برای نظامهای سیاسی با بنیادهای ایدئولوژیک مانند جمهوری اسلامی ایران مناسب نیست. چراکه در چنین نظامهایی، تکثرگرایی ذاتاً مورد حمایت نیست و ایجاد نظام تناسبی چندحزبی در یک نظام سیاسی بسته ایدئولوژیک، یک وصله ناجور خواهد بود که میتواند ساختار درونی نظام سیاسی را دچار خدشه کند.
با توجه به تجربههایی که پیش از این وجود داشته است، نگرانیهایی درباره نوع مواجهه شورای نگهبان با تناسبی شدن انتخابات وجود دارد. بهنظر شما برخورد شورای نگهبان با نظام تناسبی با توجه به تجربههای گذشته چگونه میتواند باشد؟
در مورد نیتسنجی و نیتخوانی شورای نگهبان چندان نمیتوان مستند نظر داد. آنچه به نظر میرسد این است که اگر شورای نگهبان به آثار و پیامدهای واقعی نظام تناسبی توجه و اشراف داشته باشد، بهنحوی آن را مغایر با قانون اساسی اعلام خواهد کرد. ولی با توجه به سکوت قانون اساسی نسبت به این امر در ارتباط با انتخابات مجلس شورای اسلامی، مطمئن نیستم که شورای مزبور دقیقاً با استناد به چه مقولهای چنین مغایرتی را احراز خواهد کرد.